Budynek „Starej gminy”, dawnego zajazdu , obecnie Ośrodek Dokumentacji i Historii     Ziemi Żmigrodzkiej-muzeum im. Leona Karcińskiego

Budynek dawnego zajazdu, zwany popularnie „Starą gminą” jest jednym z nielicznych zachowanych zabytkowych obiektów w Nowym Żmigrodzie, który  zachował swój pierwotny wygląd.

Ważną rolę w dziejach Żmigrodu odgrywał handel i rzemiosło. Przez miasto wiódł szlak , którym kupcy z Krakowa i Sącza podróżowali na Ruś i Węgry i z powrotem. Miejscowa ludność pośredniczyła w tym handlu, dzięki czemu miejscowość rozwijała się a mieszkańcy bogacili. W mieści zaczęły powstawać instytucje i obiekty wspierające ten handel. Sklepy, piwnice, magazyny, karczmy czy domy zajezdne.

Budynek dawnego zajazdu w Nowym Żmigrodzie, czyli tzw. „Stara Gmina” usytuowany jest w narożniku Rynku łączącym się z ul. Dukielską.  Jest on jednym z niewielu zachowanych do dzisiejszych czasów domów zajezdnych, tak charakterystycznych  i często występujących  na obszarze Podkarpacia jeszcze w II połowie XIX wieku budowli.

Murowany dom zajezdny, usytuowany został dłuższą elewacją wzdłuż ulicy Dukielskiej, a krótszymi , bocznymi elewacjami  pomiędzy Rynkiem a ulicą Wałową. Pomimo wielu późniejszych przebudów zachował on układ wnętrz typowy dla ówczesnych zajazdów karpackich. Przypomina tym m. in. ratusz zajezdny w Jaśliskach, karczmę w Pilźnie, karczmę – zajazd w Kątach, czy zajazd w Sanoku. Ważną częścią każdego zajazdu była sień , czyli stajnia zajezdna, gdzie kupcy mogli spokojnie przetrzymywać konie i wozy z towarami. W Żmigrodzie możemy odnaleźć  dwie takie sienie zajezdne połączone prostokątnym podwórzem  z oryginalnym kamiennym brukiem.

Najprawdopodobniej już  w XVIII wieku w tym samym miejscu istniał drewniany budynek pełniący rolę karczmy – zajazdu. Zatrzymywali się w nim kupcy i rzemieślnicy jadący z towarami na Ruś i Węgry, lub  udający się ze wschodu do Krakowa i Sącza. Gośćmi zajazdu były również osoby odwiedzające Żmigród. Miejscowa ludność mogła spędzać tu wolny czas, najprawdopodobniej przebywali tu także konfederaci barscy.  Po kolejnych zniszczeniach w miejsce drewnianego powstał murowany budynek  z czerwonej,  ceramicznej cegły. Ta przebudowa miała miejsce  przed połową XIX wieku, wykorzystano przy tym istniejącą już wcześniej   (od XVII/XVIII wiek) kamienną piwnicę, nakrytą sklepieniem kolebkowym oraz studnie. Istnienie tego murowanego budynku potwierdzone jest na austriackim planie katastralnym z 1853 roku.

Po I wojnie światowej, w dwudziestoleciu międzywojennym budynek powoli zatracał swój dawny charakter zajazdu. Podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu budynek stał się siedzibą  urzędu gminy, mieścił Posterunek Milicji Obywatelskiej, odbywały się w nim zajęcia lekcyjne Szkoły Podstawowej i Liceum Ogólnokształcącego, cześć pomieszczeń wykorzystywano jako internat, funkcjonowała w nim biblioteka gminna oraz Urząd Stanu Cywilnego. W budynku mieściła się również remiza Ochotniczej Straży Pożarnej z Nowego Żmigrodu. Do lat 80 -tych znajdowały się również sklepy i zakłady usługowe oraz pomieszczenia mieszkalne. Tak różnorodne wykorzystanie budynku było spowodowane tym, iż obiekt ten przetrwał wojnę, jako jeden z nielicznych w miejscowości  w miarę dobrym stanie. Pomimo licznych przebudów i adaptacji w XIX i XX wieku budowla zachowała czytelny układ  pomieszczeń parteru oraz wybrukowany „kocimi łbami” wewnętrzny dziedziniec.

Lecz z biegiem czasu, w miarę opuszczania go przez kolejne instytucje, ulegał coraz większej degradacji.  W 2006 roku budynek został wpisany do „rejestru zabytków województwa podkarpackiego”, a w 2007 roku jego właścicielem zostało Towarzystwo Miłośników Nowego Żmigrodu.   Obecnie w budynku znajduje się Ośrodek Dokumentacji i Historii Ziemi Żmigrodzkiej z funkcją muzealno – ekspozycyjną. Muzeum zostało otwarte 2 lipca 2016 roku a założycielem jest Towarzystwo Miłośników Nowego Żmigrodu. Serdecznie zapraszamy do odwiedzenia naszej placówki.