Historia Nowego Żmigrodu

Nowy Żmigród jest jedną z najstarszych miejscowości regionu, położoną w paśmie Beskidu Niskiego. W powiecie jasielskim istnieją dwie miejscowości o tej nazwie: Żmigród Nowy i Żmigród Stary, często obie miejscowości były utożsamiane. W 1325r. napotykamy wzmianki mówiące o de Antiquo Smigrod i de Nowe Smigrod czyli o Starym i Nowym Żmigrodzie. Sama nazwa Żmigród wg. słownika geograficznego Staszewskiego to „stara nazwa miejscowa przekształcona przez etymologię ludową ze staropolskiego Zwinigród”, czyli gród dzwoniący, posiadający dzwon.

Najstarsze znane ślady osad na tych terenach to grodzisko Walik na płd. od Brzezowej, oraz Zamczysko na płd. od Starego Żmigrodu datowane na VIII-X w., również w Nowym Żmigrodzie w okresie wczesnego średniowiecza znajdował się gród obronny. Funkcjonowanie tych grodów można wiązać z istnieniem państwa Wiślan.

Jedna z najstarszych zachowanych wzmianek pisanych pochodzi z 1305 r. Wymieniony w niej Wojciech Bogoria ze Żmigrodu był min. w latach 1306-1312 wojewodą sandomierskim, również jego synowie piastowali w Polsce wiele ważnych urzędów np. Jakub ze Żmigrodu był w r.1319 podkomorzym krakowskim, od 1319-1320 podkomorzym sandomierskim. Ostatni z rodu Bogoriów piszący się ze Żmigroda, Klimut występuje w 1358r. Następnie Żmigród staje się po kolei własnością kilku rodów szlacheckich m. in. : Wojszków, Stadnickch, Siemieńskich, Radziwiłłów, Wiśniowiecckich, Bobrowskich, Barnreitherów oraz Potulickich.

W pierwszej połowie XIV w., istniał w Żmigrodzie kościół i parafia. Niemałe znaczenie dla miejscowości miał fakt utworzenia przez papieża Jana XXII w roku 1331 klasztoru dominikanów , który zrealizował wcześniejszą uchwałę. Jednakże klasztor i kościół wznieśli dopiero Stadniccy w XIV w.

Wykorzystując swoje położenie Żmigród rozwijał się dzięki handlowi i rzemiosłu, zatrzymywali się tu kupcy jadący na Węgry i Ruś. Było to możliwe również dzięki przywilejom gospodarczym królów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Za panowania ostatniego Piasta Żmigród, tak jak i inne miejscowości regionu, uzyskuje prawa miejskie. Jednakże daty dokładnej lokacji nie można podać ze względu na nie zachowanie się dokumentu lokacyjnego.

Podczas najazdu wojsk węgierskich króla Macieja Korwina w 1474r. miasto zostało zdobyte i obsadzeniu przez węgierską załogę. Opuszczając Żmigród w 1476r. Węgrzy zniszczyli go.

W roku 1522 wielki pożar zniszczył miasto, aby ułatwić odbudowę miasta król Zygmunt Stary zwolnił mieszkańców od płacenia podatków na okres 12 lat. Dzięki staraniom Jędrzeja Stadnickiego w 1537 parafie Nowy i Stary Żmigród zostały połączone, a proboszcz uzyskał tytuł prepozyta. W roku 1545 uzyskany został u króla przywilej na jarmark w dniu Nowego Roku, zaś w 1553r. otrzymało miasto zezwolenie na drugi jarmark w dzień św. Wita(16 czerwca). Drugi wielki pożar zniszczył miasto w 1577, lecz mimo tych klęsk nadal rozwijał się handel i rzemiosło. Działalność prowadzili tu liczni rzemieślnicy, a spore zyski przynosił handel winem sprowadzanym z Węgier oraz płótnem i suknem, które produkowano również w Żmigrodzie.

Jarmarki, międzynarodowy handel, rozwój rzemiosła – przyczyniały się do dalszego rozwoju miasta, które posiadało dwie bramy: Węgierską i Niższą, na rynku wznosił się ratusz, oprócz kościoła parafialnego, budynku i kościoła klasztornego istniał także szpital, w XVI w. powstał prawdopodobnie ciąg renesansowych kamieniczek po wschodniej stronie rynku.

Również prądy reformacji nie ominęły Żmigrodu, w związku z przejściem Stadnickich na wyznanie zreformowane popierali je na swoim terenie .W roku 1564 nie było przy kościele żadnego kapłana, również wtedy opustoszał klasztor.

Wiek XVII to okres upadku miasta. Wiele zniszczeń przynoszą czasy „potopu” szwedzkiego, miasto było grabione i niszczone przez wojska siedmiogrodzkie a także nie opłacane chorągwie polskie. Kolejnymi plagami niszczącymi miejscowość były pożary w1673r, i 1699 r. oraz epidemia „morowego powietrza”- cholery, która nawiedzała miasto w l. 1679-1680 i 1699. Resztki ocalałego mienia były rabowane przez częste napady band beskidników.

Pod koniec XVII i na początku XVIII w. Żmigród powoli zaczyna podnosić się z upadku.

W drugiej połowie XVIII w. nastąpiło również osadnictwo Żydów, których w 1765 mieszka już 605. Działa rada miejska składająca się z 4 rajców w tym jednego burmistrza, ławników i przedstawicieli cechów. Istniało wówczas pięć cechów : krawiecki, tkacki, szewski, piekarniczy i wielki. W l. 1769-1772 w mieście i okolicy stacjonowały oddziały konfederatów barskich,. Pod Żmigrodem Rosjanie starli się z oddziałem konfederatów Mączyńskiego.

Po I rozbiorze w 1772r. Żmigród znalazł się pod rządami austriackimi, sytuacja miasta nie uległa wielkiej zmianie, nadal istniało tu rzemiosło i handel lecz w większym stopniu nawiązujące kontakty z miastami na płd. od Karpat. W 1788r. decyzją cesarza Józefa II kasacie uległ klasztor dominikanów w Nowym Żmigrodzie.

W XIX w . miasto ulegało częstym pożarom, w 1822 spłonęła wschodnia część rynku. 3 grudnia 1846 spłonął dach dzwonnicy. Miasto nawiedziły również epidemie cholery w l.1849 i 1873. Podczas Wiosny Ludów w czerwcu 1849r. przebywał tu car Mikołaj I wysyłający swoje wojska przeciwko powstańcom węgierskim.

W drugiej połowie XIX w następuje ożywienie gospodarcze, w mieście przybywa wiele nowych domów, rozwija się rzemiosło szewskie i krawiectwo, w 1888r.powstaje Towarzystwo Szat Liturgicznych zajmujące się szyciem i sprzedażą szat liturgicznych, którego wyroby trafiały nawet na Węgry. Najwięcej jednak ożywienia w ówczesne życie miasta wnosiły targi i jarmarki. Do I wojny światowej przybywali na jarmarki żmigrodzkie nawet kupcy z Wiednia. Dzięki targom i jarmarkom przybywało sklepów i składów kupieckich. W dniu 8 kwietnia 1882r.w mieście wybucha kolejny wielki pożar. Po odbudowie mimo iż miasto stanowi dla okolicy ważny ośrodek gospodarczo - administracyjny to jednak miejscowość traci na znaczeniu co spowodowane było ominięcie Żmigrodu przez kolej podkarpacką. W mieście istniał urząd miejski, poczta, sąd podatkowy, szkoła ludowa, czytelnia, kasa pożyczkowa.

Wśród mieszkańców miasta nastąpił swoisty podział zajęć, ludność polska zajmowała się rzemiosłem i rolnictwem, natomiast ludność żydowska handlem, stanowiła ona zresztą ponad połowę mieszkańców miasta w 1907r. na 2289 mieszkańców, 1240 to ludność wyznania mojżeszowego, posiadali oni własną synagogę przy której był bogaty kahał. Podczas I w.św. Żmigród i okolice stały się areną krwawych walk pomiędzy wojskami austro - węgierskimi a rosyjskimi, w listopadzie i grudniu 1914r.miasto dwukrotnie przechodziło z rąk do rąk. Skutkiem I w. św. było zniszczenie miasta . W okresie dwudziestolecia międzywojennego nastąpiła odbudowa miasta, lecz do dawnego znaczenia Żmigród nie powrócił, w 1934r. utracił prawa miejskie, stając się siedzibą władz gminy zbiorowej. Tragiczny los spotkał Żmigród w czasie II w. św. Po zdobyciu Żmigrodu przez Niemców

Rozpoczął się krwawy terror i represje , w lipcu 1942r.w lesie nad Hałbowem Niemcy dokonali eksterminacji ludności żydowskiej Żmigrodu. Od pierwszych dni okupacji w Żmigrodzie zaczyna tworzyć się ruch oporu, już pod koniec 1939r. powstaje zalążek konspiracji zbrojnej Służba Zwycięstwu Polsce zorganizowanej i dowodzonej przez Józefa Przybyłowskiego .Oddziały konspiracyjne utworzyły na terenie Żmigrodu placówkę o kryptonimie „Zimorodek”, jej głównym zadaniem była działalność wywiadowcza, sabotażowa oraz zabezpieczenie punktu przerzutowego „korytarza” wiodącego na Słowację i Węgry. Nasilenie walki zbrojnej nastąpiło latem 1944r.oddział AK placówki „Zimorodek” wszedł w skład 5 pułku Strzelców Podhalańskich i uczestniczył w walkach tego oddziału.

We wrześniu gdy rozpoczęły się krwawe walki o Przełęcz Dukielską ,Żmigród stał się miejscem koncentracji dla wojsk niemieckich uczestniczących w tej bitwie. Mieszkańcy Żmigrodu zostali wysiedleni na lewy brzeg Wisłoki. 15 stycznia 1945r. miejscowość została wyzwolona, lecz w wyniku działań wojennych poniosła ogromne straty, jego zabudowa została zniszczona w 90%/zniszczeniu uległy tak charakterystyczne podcienia na wschodniej stronie rynku/,ogromne straty poniosła ludność Żmigrodu, w1939r. Żmigród zamieszkiwało ok. 3,5 tys. mieszkańców, to w 1967 liczył 987 mieszkańców.

W okresie powojennym dzięki ogromnemu wysiłkowi mieszkańców Żmigród został odbudowany, co prawda stracił on swój dawny wygląd i charakter.

Ryszard Turek

Historia Żydów Żmigrodzkich

Historia Żydów żmigrodzkich O obecności Żydów w powiecie jasielskim świadczy fakt, że w XIII w. książę Bolesław Wstydliwy, który zezwolił cystersom z Koprzywnicy na założenie gminy miejskiej w Jaśle, wykluczył z niej Żydów. Dopiero król Kazimierz Wielki, nadając miastu prawa miejskie, zniósł ten zakaz. Od tego momentu coraz liczniej osiedlali się oni w podkarpackich miasteczkach. Pierwsze informacje o ich pobycie w Żmigrodzie sięgają 1410r. Żydzi mogli wówczas osiedlać się w handlowej części miasta, a już sto lat później ich liczba znacznie przewyższała pozostałe nacje. Jeszcze przed końcem XVI stulecia utworzyli kahał. Istnienie synagogi odnotowano już w 1606r. Z tego czasu datuje się założenie przez nich cmentarza. W 1676 r. mieszkało tu 33 rodziny żydowskie. Nie wszystkie jednak w samym Żmigrodzie, lecz i w pobliskiej okolicy. Na początku XVIII wieku swoboda wyznaniowa oraz możliwość rozwijania działalności gospodarczej przyczyniły się do szybkiego wzrostu liczby semickich mieszkańców miasta. Żmigrodzka gmina żydowska podporządkowała sobie wówczas wspólnoty z innych miast, np. Jasła czy Gorlic.

W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772r. Żmigród znalazł się pod zaborem austriackim. Raport finansowy, przeprowadzony w 1781r., zakwalifikował tutejszych Żydów do najniższej grupy podatkowej. Dziesięć lat później przedsięwzięto w związku z tym decyzję o przesiedleniu 17 rodzin. Każda z nich miała otrzymać 250 florenów na zagospodarowanie w nowym miejscu. Plan nie został w pełni zrealizowany. Do 1805r. przeprowadziły się tylko cztery rodziny. Wspólnota żydowska przeżywała największy rozkwit pomiędzy końcem XVI wieku a połową XVIII stulecia. Ówczesny rabin Żmigrodu cieszył się wielkim szacunkiem w całym regionie. Społeczność miała wówczas nie tylko rabina, ale też szkołę religijną. W latach 1680r. - 1690r rabinem był Avrohom, a pomiędzy 1692 a 1695r. zwierzchnikiem wspólnoty i jesziwy był rabin Menachem Mendl. Jego następcą został Benyamin Zeev Wilk Rimner. Po nim, w 1721r., nastał rabin Avrohom Shor, a następnie Yehoshua Heshl Blumenfeld (od 1770r.). W 1870 roku gmina żydowska liczyła 707 osób. W ciągu 30 lat jej liczebność wzrosła do 1988 osób, przy czym w samym Żmigrodzie mieszkało 1240 Żydów, którzy stanowili 51,1% ogółu mieszkańców. Kahał utrzymywał wówczas 3 szkoły religijne. Populacja Żydów w mieście i w okolicy osiągnęła w jednym roku nawet 1926 osób. Statystycznie mieszkało tu ok. 150 - 160 rodzin. Zamieszkiwali oni 67 domów, najczęściej przepełnionych, w których mieszkało po kilka rodzin. Od 1896 roku działało w miasteczku Towarzystwo Oszczędnościowo - Kredytowe, któremu prezesował Chaskel Krebs, zaś w rok później utworzono Towarzystwo Kredytowe, na którego czele stał Chaskel Erdhein. Upadek finansowy wspólnoty rozpoczął się w XIX wieku. Wielu Żydów, mieszkających dotąd w mieście lub w okolicznych wsiach, opuściło Żmigród i przeprowadziło się do Jasła lub Gorlic. W latach 80-tych dziewietnastego wieku można zauważyć wyraźny spadek zaludnienia w tej części miasta, który utrzyma się do początku XX wieku. Masowy eksodus miał miejsce podczas I wojny światowej. Wielu Żydów już nigdy nie powróciło do Polski. W drugiej połowie XIX w. dość liczni byli chasydzi. Przeważali zwolennicy cadyka z Sącza. Przewodził ich Beniamin Zeew, uczeń Chaima Halberstama. Byli tu także zwolennicy cadyków: Mordechaja Dawida Ungera i Aschera Jeshajahu. W 1907 r. cadykiem w Nowym Żmigrodzie został Sinaj Halberstam, który zmarł w czasie II wojny światowej na Syberii.

Dynastię cadyków żmigrodzkich kontynuował po nim, jego syn Aron. Podczas I wojny światowej miasto straciło sporo mieszkańców, bowiem w 1921 r. miało ich zaledwie 1959, w tym 940 Żydów. W latach międzywojennych liczba ta wzrosła do 1460 osób. Działało tu wówczas kilka partii i organizacji młodzieżowych: Mizrachi, He - Techija, Akiba i Ha - Noar ha - Cijoni. Gemilat Hessed, fundusz założony przy pomocy organizacji American Joint w 1927 r., wypłacił w 1929 r. 30 pożyczek na łączną wysokość 3000 zł. Przestał być wypłacalny w 1938 r., a jego dotychczasowi przedstawiciele wyjechali do USA. Okupacja hitlerowska przyniosła zagładę lokalnej społeczności żydowskiej. Wiosną 1940 r. gestapo i niemiecka żandarmeria rozstrzelały 150 osób, które zostały pochowane w zbiorowej mogile na miejscowym cmentarzu żydowskim. W 1941 r. w miasteczku było ok. 800 Żydów. Hitlerowcy utworzyli dla nich getto. Zamknęli w nim także semickich mieszkańców okolicznych wsi, m.in. Osieka oraz grupę przesiedloną z Krosna, w której byli również łodzianie. Przewodniczącym Judenratu został Hersch Eisenberg. Na początku 1942 r. gestapowcy rozstrzelali na miejscowym kirkucie 16 Żydów. Kolejne egzekucje, jakie tam doraźnie organizowano, pochłonęły kilkadziesiąt ofiar. Podczas likwidacji getta, w którym ostatecznie znalazło się ok. 2800 osób, 7. 07. 1942 r. w Hałbowie hitlerowcy zamordowali 1257 z nich, w tym rabina Arona Halberstama, natomiast ok. 40 na miejscowym cmentarzu żydowskim. Tydzień później ponad pięciuset wysłano do obozu w Płaszowie, zaś 15 sierpnia kolejną grupę 150 osób - do obozu w Zasławiu. Jesienią 1942 r. pozostałych w getcie wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. 3. 08. 1943 r. grupę Żydów, pochodzących ze Żmigrodu, rozstrzelano w lesie w Warzycach. Na terenie pobliskiej Huty Polańskiej rozstrzelano 6 osób, natomiast 9. 02. 1944 r. w Faliszówce zamordowano kolejnych 6 i ukrywającego ich Polaka Władysława Krzysztyniaka. Jan i Ludwika Barut mieszkali podczas wojny w Hucie Polańskiej, w odległości około 20 km od Nowego Żmigrodu. Ich córka Jadwiga wyszła za mąż za Stanisława Urbańskiego (1913 - 1973). W czerwcu 1942 r. Niemcy zaczęli kopać w lesie koło Krempnej doły. Rozeszła się wiadomość, że mają być tam rozstrzeliwani Żydzi. U Urbańskich schronił się wówczas pochodzący ze Żmigrodu Józef Strenger z córką Goldą. Przez pewien czas ukrywali się w lesie, dokąd Urbańscy przynosili im jedzenie. Po jakimś czasie Urbański skontaktował się z oddziałem partyzanckim i Strenger przyłączył się do nich. Natomiast 11 - letnia Golda pozostała u Urbańskich jako ich kuzynka. Jan Barut pracował wówczas jako kierownik szkoły powszechnej i wystawił jej świadectwo szkolne na nazwisko Barbara Folta. Po wojnie Barutowie zostali wyróżnieni medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Po wojnie w Żmigrodzie została zaledwie jedna rodzina żydowska, która ukrywała się w pobliskich lasach. Do 1955 r. Wolhmud Pinkas zawiadywał majątkiem żydowskim, który wysprzedał mieszkańcom Żmigrodu. Po jego śmierci żona sprzedała swój dom w rynku i wyjechała za granicę. Ciało jej męża spoczywa na cmentarzu żydowskim w Nowym Żmigrodzie. Jego nagrobek zachował się w dobrym stanie do dziś.

Cmentarza powstał na początku XVII wieku mieści się na prawie dwuhektarowej powierzchni prawie 600 macew, z czego ponad sto zachowało się w bardzo dobrym stanie. Obecnie opiekuje się nim Towarzystwo Miłośników Nowego Żmigrodu, które podjęło się renowacji nekropolii żydowskiej. Pamięć o dawnych mieszkańcach Żmigrodu powinna być pielęgnowana, a kultura, po nich pielęgnowana. Katarzyna Jurkowska, Jerzy Dębiec Słowniczek: cadyk - z hebr. cadik - pobożny, sprawiedliwy; charyzmatyczny przywódca wspólnoty chasydzkiej, zwany też rebe. W czasach formowania się chasydyzmu, za życia jego twórcy Baal Szem Towa, instytucja cadyka nie była jeszcze znana. Wykształciła się dopiero w pokoleniu jego uczniów. Rola i zadania cadyka zostały opisane przez Elimelecha z Leżajska. synagoga - z gr. synagoge; zgromadzenie, miejsce zebrań, żydowski dom modlitwy. Słowo synagoga odpowiada hebrajskim nazwom: Bejt knesset (dom zgromadzenia - obiekt będący miejscem spotkań, m.in. w celu odprawiania obrzędów religijnych), Bejt Midrasz (dom nauki, szkoła - miejsce studiowania).